Το σύγχρονο παιδικό βιβλίο. Βιβλία για μικρά παιδιά.

Από τα τέλη του 20ού και τις αρχές του 21ου αιώνα, το παιδικό βιβλίο,ακόμη και αυτό που απευθύνεται σε πολύ μικρά παιδιά, χαρακτηρίζεται από ιδεολογική ανανέωση, εμπλουτισμό των λογοτεχνικών ειδών και κατηγοριών,από καινοτόμες αφηγηματικές τεχνικές και υφολογικούς πειραματισμούς,αποδεσμεύεται από τη συμβατική γλωσσική έκφραση. Ωστόσο, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι μεγάλο ποσοστό των σύγχρονων παιδικών βιβλίων διατηρεί πολλά από τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής αφήγησης.

Οι εξελίξεις και αλλαγές στο παιδικό βιβλίο συνδέονται άμεσα και με τις ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των συνθηκών εκείνων που επέτρεψαν την ανανέωση του παιδικού βιβλίου σε ποικίλους τομείς. Ακόμη, η αναγνώριση της Λογοτεχνίας για Παιδιά ως χωριστού γνωστικού αντικειμένου στον πανεπιστημιακό χώρο μέσα από τη διδασκαλία,μελέτη και έρευνα ανέδειξε κυρίως τη διαφορετική θέση των δημιουργών απέναντι στο παιδικό βιβλίο. Οι σύγχρονοι συγγραφείς, θέλοντας να διαφοροποιηθούν από το δικό τους ανιαρό, γνωσιοκεντρικό και εθνοκεντρικό παιδικό ανάγνωσμα, παίζοντας με τις λέξεις θέλουν να εκφράσουν τις θέσεις τους για όσα συμβαίνουν γύρω τους, όχι μόνον για την ιδεατή αλλά και για τη ζώσα πραγματικότητα.

Σε ό,τι αφορά στα βιβλία για μικρά και πολύ μικρά παιδιά, παρατηρούμε τη διαφοροποίηση και ανανέωση των ήδη γνωστών ειδών. Βιβλία μικρής φόρμας,που τελευταία έχουν το μεγαλύτερο μερίδιο της εκδοτικής παραγωγής, είναι ο όρος που επικρατεί πλέον και συμπεριλαμβάνει τη μικρή ιστορία, το παραμύθι και οποιαδήποτε άλλη σύντομη αφήγηση εικονογραφημένη ή όχι, αφού τα χαρακτηριστικά των κειμένων αυτών συχνά συγχέονται, ενώ αρκετά από αυτά απευθύνονται και σε διαφορετικό ηλικιακό κοινό (crossover βιβλία), καθώς η πολυσημία των νοημάτων τους επιτρέπει πολλαπλές αναγνώσεις. Χαρακτηριστικά δείγματα: Τα πολύτιμα δώρα του Μάνου Κοντολέων· Εφτά ορφανά μολύβια … εφτά ιστορίες και Ελιά στο πέλαγος της Φωτεινής Φραγκούλη· Ο ραφτάκος των λέξεων και  Η πόλη που έδιωξε τον πόλεμο του Αντ. Παπαθεοδούλου· Ο κλέφτης των καρπουζιών, Τα πολύτιμα σκουπίδια του κυρίου Νο κ.ά. του Χρήστου Μπουλώτη.
Τα βιβλία αυτά, γραμμένα με ρεαλισμό και φαντασία, με υπερρεαλιστικούς τρόπους, με μαγικό ρεαλισμό, ενσωματώνοντας υπερφυσικά και μαγικά στοιχεία σε μια ρεαλιστική αφήγηση, προκαλούν το ενδιαφέρον του μικρού παιδιού, καθιστώντας το κοινωνό της «ζωντανής ζωής», όπως τη χαρακτηρίζει ο Παλαμάς, θέλοντας να δηλώσει την αξία της. Η σύγχρονη μικρή ιστορία δεν έχει πλέον στόχο μόνο την εξοικείωση του παιδιού με τον άμεσο περίγυρό του, φυσικό και κοινωνικό. Μέσα από τις σύντομες αφηγήσεις, ο μικρός αναγνώστης προκαλείται να σκεφτεί και ο ίδιος πάνω σε κοινωνικά ζητήματα ή θεμελιώδεις, οικουμενικές αξίες και έννοιες (Αντώνης Παπαθεοδούλου, Οι καλοί και οι κακοί πειρατές κ.ά.), σπάνια φιλοσοφικές (Μάρω Λοΐζου, Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα κοσμικό αυγό),να βιώσει μυθοπλαστικά δύσκολες καταστάσεις, όπως είναι μορφές απώλειας, χωρισμός, θάνατος, υιοθεσία, κ.ά.(Φ.Μανδηλαράς, Ο παππούς μάς άφησε· Λ.Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Πασχαλιά και Πασχαλίτσα), να αποβάλει τους διάφορους φόβους που τον ταλαιπωρούν (ενδεικτικά αναφέρω: Αντ. Παπαθεοδούλου, Το σκοτάδι φοβάται το Νικόλα· Ιωάννα Γιαννακοπούλου, Ο σκαντζόχοιρος που ξέχασε να φοβηθεί), να αντιμετωπίσει τη βία, μια κατάσταση ιδιαίτερα δύσκολη για να τη διαχειριστεί ένα μικρό παιδί (Σ. Σερέφας, Μήπως είμαι βλάκας;).

Τα τελευταία χρόνια έχουμε και βιβλία που θίγουν θέματα γενικότερα, δυσεπίλυτα, που ταλανίζουν ανθρώπινες υπάρξεις, όπως είναι η μετανάστευση (Βαγγ. Ηλιόπουλος, Κι οι ιστορίες μεταναστεύουν) ή η αποδοχή του διαφορετικού (Βαγγ. Ηλιόπουλος, η σειρά τού Τριγωνοψαρούλη). Πρέπει ακόμη να σημειώσουμε ότι στην έννοια του διαφορετικού συμπεριλαμβάνονται και τα παιδιά με αναπηρία ή με ειδικές ανάγκες. Έχουμε μάλιστα βιβλία για μικρά παιδιά που αναφέρονται στον αυτισμό, στο σύνδρομο Άσπεργκερ, επιβεβαιώνοντας ότι η παιδική λογοτεχνία είναι παράγωγο των προβλημάτων της κοινωνίας σε όλες τις μορφές της. Αυτά τα δύσκολα για μικρά παιδιά θέματα προσφέρονται με ελκυστικό, τρυφερό, ανατρεπτικό και αντισυμβατικό τρόπο, ενώ γίνεται συχνά χρήση της παρωδίας, του χιούμορ, της διακειμενικότητας, του εγκιβωτισμού ή της αυτοαναφορικότητας Βλ. σχετικά βιβλία της Σοφίας Μαντουβάλου (Ο ψεύτης καθρέφτης της Ρόζυ-Ροζ  , Άλλα τα μάτια της μαϊμούς κι άλλα της κουκουβάγιας), του Ευγ. Τριβιζά, του Σάκη Σερέφα, κ.ά. Ιδιαίτερα, τα παραπάνω χαρακτηριστικά υφολογικά λεκτικά και οι νεοτερικοί αφηγηματικοί τρόποι και τεχνικές προσδιορίζουν το σύγχρονο παραμύθι, που δεν ακολουθεί πλέον την τριμερή, κατά Propp, τεχνική (εισαγωγή, διήγηση του παραμυθιού και κατακλείδα με νίκη του ήρωα), δεν αναφέρεται μόνο στον φανταστικό και μαγικό κόσμο των παραδοσιακών και κλασικών παραμυθιών, αλλά έχει στοιχεία ρεαλισμού που διαπλέκονται με τη φανταστική αφήγηση.

Θέματα της σύγχρονης καθημερινότητας, της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, αξίες διαχρονικές της αλληλεγγύης, της αγάπης, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης κ.ά. συνυπάρχουν με τον φανταστικό κόσμο, προκαλώντας τον προβληματισμό του παιδιού για θέματα οικολογίας, φτώχειας, καταναλωτισμού ή για θεμελιώδεις αξίες της ζωής, καθώς και για δύσκολες ψυχικές καταστάσεις. Το αρχετυπικό σχήμα του καλού και του κακού που κυριαρχεί στο παραδοσιακό παραμύθι παραμένει ευδιάκριτο, με νίκη πάντα του πρώτου. Αυτό συμβαίνει συνήθως στην κατηγορία των έντεχνων παραμυθιών, όπου οι συγγραφείς τους εμπνέονται από τα λαϊκά παραμύθια και με κάποιες επεμβάσεις, τροποποιήσεις ή διασκευές τους δημιουργούν τα δικά τους, όπως συμβαίνει με τα παραμύθια της Ζωής Βαλάση ή της Λίλης Λαμπρέλλη. Η μεγάλη, όμως, καινοτομία στο χώρο του σύγχρονου παραμυθιού είναι η ανατροπή των στοιχείων του και η ανάδειξη του χαρακτήρα και του ρόλου που διαδραματίζουν οι ήρωες.

Τα σύγχρονα παραμύθια, μέσα από την παρωδία, το χιούμορ, τα διακείμενα, ανατρέπουν κυρίαρχα ιδεολογικά και κοινωνικά στερεότυπα, προβάλλοντας νέα μηνύματα στα παιδιά σχετικά με το φύλο, την εθνικότητα και άλλα χαρακτηριστικά της ταυτότητάς του. Ο τύπος αυτός των παραμυθιών θίγει ζητήματα των κοινωνικών διακρίσεων, έμφυλων ή ταξικών, και κατακρίνει τον απολυταρχισμό σε κάθε του μορφή, πολιτική ή άλλη. Παραμύθια ή παραμυθικές ιστορίες του Ευγ. Τριβιζά ή του Χρήστου Μπουλώτη, είναι αντιπροσωπευτικές του είδους αυτού.

Όλες αυτές οι βραχείες φόρμες του παιδικού λογοτεχνικού κειμένου, λόγω ακριβώς της συντομίας τους, δεν επιτρέπουν στους συγγραφείς να αναδείξουν τις αφηγηματικές τους ικανότητες, απαιτούν όμως μεγάλη δεξιοτεχνία τόσο στο χειρισμό του θέματος όσο και στην ανάδειξή του, ώστε μέσα από μια σύντομη αφήγηση χωρίς διδακτισμούς, με πρωτοτυπία στη σύλληψη και τέχνη στην απόδοση, να τραβήξουν το ενδιαφέρον των μικρών αναγνωστών. Ακόμη, πέρα από την ανανέωση των θεμάτων στην οποία αναφερθήκαμε, σημαντικό ρόλο παίζει η απόδοση των χαρακτήρων, που πρέπει να γίνεται με όσο το δυνατόν παραστατικότερο τρόπο, ενώ η ανατροπή των στερεότυπων αλλάζει και διευρύνει τις εμπειρίες του μικρού αναγνώστη. Στην κατηγορία αυτή σημαντικό ρόλο παίζει και η εικονογράφηση. Τα τελευταία χρόνια έχουμε όλο και περισσότερες εικονογραφήσεις που συνομιλούν δημιουργικά με το κείμενο, που το αναδιηγούνται, επεκτείνοντάς το ή αναπροσανατολίζοντάς το.

Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου
Ομότιμη καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας του Ε.Κ.Π.Α.

Πηγή : Περιοδικό διαδρομές 121/16, Εκδ. Ψυχογιός